نویسنده:امیر ملک محمودی

فرزندان در مقابل والدین خود وظایف و مسؤولیت های مختلفی دارند که مهمترین آن ها به طور اجمال عبارتند از:

1-احسان و نیکی به والدین:

موضع «احسان و نیکی به والدین»از عظمت خاصی برخوردار است. خداوند منان، خالق همه هستی، جان آفرین والدین و فرزندان، در قرآن کریم، کلامِ حیاتبخش و تضمینگر سعادت و فلاح همه ی انسان های آزاده و وارسته، احسان و نیکی به والدین و رفتار محبت آمیز فرزندان با آن ها در چهار مورد در کنار «توحید» و «عبادت» خود ذکر کرده است و می فرمایند:
... لا تَعبدون إلاّ الله و بالوالدین إحساناً... . (1)
«جز خداوند یگانه را پرستش نکنید، و به پدرو مادر نیکی کنید... .»
واعبدالله و لا تُشرکوا به شیئاً و بالوالدین إحساناً... .» (2)
«و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید... .»
و قضی ربُّک الاّ تعبدوا إلاّ ایّاه و بالوالدین إحساناً... . (3)
«و پروردگارت فرمان داده:جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید... .»
... إلاّ تُشرکوا به شیئاً و بالوالدین إحساناً... . (4)
«چیزی را شریک خدا قرار ندهید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید... .»
از آیات شریفه ی فوق استفاده می شود که تعظیم و احترام والدین لازم و واجب است.گرچه کافر باشند.زیرا کلمه ی «بالوالدین»مطابق است و مقید به «مؤمن بودن»نشده است. و پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:
«خرسندی خداوند در گرو خرسندی پدر و مادر است.و خشم خدا در گرو خشم آنان است.» (5)
و امام علی (ع)درباره ی نیکی به والدین می فرمایند:
«به پدرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند.» (6)
و امام صادق (ع)می فرمایند:
«سه چیز است که همیشه باید آن ها را انجام داد:یکی از
آن ها نیکی به پدرو مادر است؛ چه نیکوکار باشند چه بدکار.» (7)
بنابراین «احسان ونیکی»به پدر ومادر یعنی همواره خالصانه، ایثارگرانه، صبورانه و متواضعانه و با چهره ی گشاده و سخاوتمندانه با ایشان رفتار شود و حوائج و نیازهای آن ها مورد توجه قرار گیرد.

2-نهایت احترام به والدین:

خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند:
«پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار؛ و بر آنها فریاد مزن؛ و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن ها بگو.و بال های تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر؛ و بگو:پروردگارا!همان گونه که آن ها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.» (8)
در این دو آیه خداوند رحمان و رحیم، لزوم نهایت احترام و تکریم والدین را در قالب چهار «امر»و دو «نهی» یادآور شده است که عبارتند از:
1-لزوم احسان و نیکی به والدین. 2-نگفتن کمترین سخن
اهانت آمیز به آن ها در طول حیاتشان، خصوصاً در سن پیری آن ها 3-بر سر آنها فریاد نزدن.4-با آن ها کریمانه و بزرگوارانه و با محبت سخن گفتن.5-نهایت فروتنی در برابر آن ها.6-طلب رحمت الهی برای آن ها.
و در همین رابطه امام رضا (ع)می فرمایند:
«برشما باد به اطاعت از پدر و نیکی کردن به او و فروتنی و خضوع و بزرگداشت و احترام برای پدر.» (9)

3-تشکر و سپاسگزاری از والدین:

یکی از وظایف انسان، شکر منعم (نعمت دهنده)است و منعم حقیقی خداوند متعال است که باید او را عبادت کرد. سرّ این که خداوند سبحان، احسان به والدین را بعد از عبادت خود ذکر کرده، آن است که بفهماند پدر و مادرنیز به انسان احسان کرده اند و شکر آن نیز لازم است.امام رضا (ع) می فرمایند:
«خدای ـ عزوجلّ ـ فرمان به سپاسگزاری از خود و پدر ومادر را داده است. پس هر کس از پدر و مادرش تشکر و سپاسگزاری نکند، شکر خدا را به جا نیاورده است.» (10)
بنابراین هیچ کس بعد از خداوند متعال که همه ی نعمت ها از اوست، به انسان مانند والدین خدمت نکرده است.از این رو شکر آن ها و نیز احسان به آن ها لازم است.

4-عظمت حق مادر و نیکی و احسان مضاعف به ایشان.

خداوند حکیم در قرآن کریم می فرمایند:
«ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است... .» (11)
این آیه دلالت دارد بر این که حق مادر بزرگتر از حق پدر بر انسان است. زیرا در آغاز مسأله ی احسان به پدرو مادر را بیان نمود، سپس مادر را جداگانه ذکر کرد که فرزند را با مشقت و رنج حمل و وضع می کند، و این دلالت بر عظمت حق مادر می کند. (12)
پیامبر اکرم (ص)در رابطه با مقام و منزلت «مادر»می فرمایند:
«بهشت زیر گام های مادران است.» (13)

مادر کیست؟

«مادر»کسی است که امر پرورش فرزندان را در دوران حمل و پس از آن بر عهده دارد و در انجام این وظیفه بدون هیچ چشمداشت مادی و یا معنوی کوشاست.
«مادر»این باغبان شکوفه های حیات، معناگر همه ی خوبی ها، سرچشمه ی محبت، اسوه ی صبوری و ایثار و منبع سخاوت و احسان،
همیشه دوست می دارد در مدار رابطه ها، شمعِ وجودش گرمابخش حیات فرزند و روشنگر صراط او باشد.
«مادر»دوست دارد همه ی خوبی ها، همه ی شایستگی ها، همه ی زیبایی ها، و همه ی کمالات را در وجود فرزندان خویش تجربه نمایند.
«مادر»دوست دارد آغوش گرم و پرمهرش مأمن و آرامشگاه همیشه ی فرزندان باشد.
«مادر»دوست دارد همواره با دلی آرام، سری پرشور و چهره ای گشاده، همدم و همراه فرزندان باشد.
«مادر»دوست دارد مشاور و همراز همیشه ی فرزندان در کودکی، نوجوانی، جوانی و بزرگسالی آنان باشد.
مراقبت های دوره ی کودکی، شب زنده داری ها و بیداری های او به خاطر فرزند، بدان نظر نیست که این کودک روزی رشد کند و زیر بازوی او را بگیرد.او چه بسیار از اوقات که جان خود را صرفاً به خاطر طفل به خطر می اندازد و جز خیر و خوشی او را نمی طلبد.
بر این اساس می توان گفت:«مادر فرشته ای است آسمانی که در عالم بشری با جسم عاریتی زندگی سر می کند و دارای تجلی و مهر و عطوفت،... وصفای ملکوتی است.»

مادری چیست؟

«مادری»حالتی است که صفات عالی جمال را در پرورش فرزند می داند و در این راه از همه ی زمینه ها و امکانات شخصی گذشت می کند و از هر گونه آسایش و لذتی صرفنظر کرده و در طریق وصول
به هدفِ حمایت از فرزند، زشت و زیبا را از هم نمی شناسد.
«مادری»فضیلتی است ملکوتی، ناشی از عالم قدس که در وجود انسان خاکی تجلی می کند و در آن صراحت و صداقت، مهر و صفا، عدل و تقوا به عالیترین وجه خود عیان می شود و در راه خیر و سعادت فرزند بدرقه می شود.به همراه نام «مادر»، فضیلت، عشق ورزی، ابراز خلوص، گذشت از مال، صرفنظر کردن از شهرت و آسایش است.
«مادری» فنی است عمیق همراه با مبانی دقیق، که زن در درون خانه دارد و روز به روز به سوی کمال و تخصص می رود و إعمال این تخصص بدون هیچگونه چشمداشت است. فنی است که غفلت و اشتباه در آن موجب تباهی نسل و فساد جامعه می گردد و مراقبت از آن، جامعه ای خیرخواه و متکامل پدید می آورد.
«مادری»هنری است ظریف، توأم با ریزه کاری های بسیار که إعمال آن در طول زمان، آن را دقیق تر و تخصصی تر می کند و شاهکار عملی این هنر، فرزندی است نیکو پرورش یافته، عادل، نیکوکار، با تقوا، متکامل که در مسیر حق گام برمی دارد.
آری!مادری فنی است که کار او پرورش کودک، انسان سازی، تربیت و تحویل افاضل به جامعه، ساختن الگوهای اخلاق و انسانیت، ایجاد جامعه صالح فردا، در دست گرفتن هدایت و رهبری جامعه، مدیریت اجتماع و سروسامان دادن آن است.و انجام دادن این برنامه از عهده ی هر عامی و جاهل برنمی آید،مگر از مادری فهیم، آگاه، لایق، شایسته، بانو، مدیر، مدبر، عفیف، پاکدامن، باتقوا،

هنرمند، مسؤول و مهربان.

اسلام برای بهبود اجتماع و اصلاح شئون حیاتی جامعه کوشش فراوانی برای اصلاح «زن»کرده و ملاک مدنیت را به او وابسته دانسته و نیز برای داشتن فرزندان صالح، که کارگردانان جامعه ی فردایند، توجه به مادرِ خوب داشته و در انتخاب او (گزینش همسر)توصیه های مهمی نموده است. و در مقام مقایسه زن با مرد، از نظر اسلام، او را مقام و موقعیتی کمتر از مرد نیست. زن پاک هم چون مرد پاک می تواند عزیز درگاه خدا باشد و پروردگار عالم به صریح آیات متعدد قرآن، پاداش هیچ یک از این دو را تباه نمی سازد.
بنابراین اسلام برای زن (مادر)دنیایی زیبا ایجاد کرده، دنیایی که همه ی افراد آن باید به مادر احترام و تعظیم کنند، او بانوی خانه و فردی بزرگوار می باشد، زیرا بخش اعظم سعادتمندی فرزندان و در نتیجه لایق بهشت شدن توسط مادر است.و مادر در برابر فرزندان، محترم است و این احترام دستور مؤکد اسلام است.احترامی فراتر از احترام پدر.
از حضرت رسول اکرم (ص)پرسیده شد که حق پدر چیست؟ حضرت فرمودند:«این که او را اطاعت نمایی تا زنده است».سؤال کردند: حق مادر چیست؟ حضرت فرمودند:«هیهات، هیهات، اگر به عدد ریگ های بیابان و قطره های باران در خدمت مادر بایستند، معادل با یک روزی که در شکم او بوده نخواهد بود.» (14)

5-نگاه شفقت آمیز به پدر و مادر:

پیامبر اسلام (ص) می فرمایند:
«نگاه کردن به چهره ی پدرومادر عبادت است.» (15)
و امام علی (ع)در همین رابطه می فرمایند:
«بوسه بر پدر و مادر عبادت است.» (16)
و امام صادق (ع)می فرمایند:
«چشمانت را در نگاه کردن به پدر و مادر جز به مهربانی و دلسوزی خیره مکن، و صدایت را بیشتر از صدای آنان بالا مبر، و دستت را بالاتر از دست آنان قرار مده و جلوتر از پدر و مادر گام برندار.» (17)

6-پرهیز از اذیت و آزار والدین و عاق ایشان:

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:
«نفرین و نفرین شده است کسی که پدر و مادرش را بزند، نفرین و نفرین شده است کسی که پدرو مادرش را آزار دهد.» (18)
و در جای دیگر می فرمایند:
«بزرگترین گناهان شرک به خدا و آزار دادن پدر و مادر است.» (19)
و در همین رابطه امام باقر (ع)می فرمایند:
«آزار دهنده ی پدر و مادر وارد بهشت نمی شود.» (20)

7-آنان را به اسم صدا نزند و جلوتر از آنان راه نرود:

مردی از رسول اکرم (ص) سؤال کرد، حق پدر بر فرزندش چیست؟ حضرت فرمودند:«پدرش را با اسم صدا نزند و جلو او راه نرود و قبل از او ننشیند و باعث دشنام او نشود.» (21)
حضرت مولای متقیان علی (ع)می فرمایند:
«به احترام پدر و معلمت از جای برخیز، اگر چه پادشاه باشی.» (22)
حجت الاسلام والمسلمین جمّی امام جمعه ی آبادان نقل می کرد:
«یکبار محضر حضرت امام خمینی (ره) در جماران رسیدیم، یکی از مسؤولین مملکتی برای انجام کارهای جاری به خدمت امام رسید، پدر سالخورده اش نیز همراهش بود، وقتی که می خواست حضور امام (ره)برسد، خودش جلوتر از پدر حرکت کرد، پس از تشرف به خدمت امام، پدرش را معرفی کرد، امام نگاهی به آن مسؤول نمود و فرمود:«این آقا پدر شما هستند؟» عرض کرد:آری، امام فرمودند:«پس چرا جلو وی راه افتاده ای و وارد شدی؟»
به این ترتیب مقام ارجمند پدری را گوشزد کرده و درس بزرگ احترام به پدررا به ما آموخت.» (23)

8-بخشش به پدر و مادر:

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:
«آیا می دانید چه بخششی در راه خدا برتر است؟ عرض کردند:خدا و رسولش داناترند.حضرت فرمود:بخشش فرزند به پدر و مادر.» (24)

9-حفظ آبرو و حیثیت پدر و مادر:

مولای متقیان علی (ع) می فرمایند:
«فرزند بد، آبرو و شرافت خانواده را از بین می برد و مایه ی ننگ و رسوایی پیشینیان خود می شود.» (25)

10-استغفار و دعا برای والدین در زندگی و پس از مرگشان:

فرقی در وجوب نیکی به والدین و دعای خیر برای آنان در حیات و مماتشان نیست؛ یعنی فرزند وظیفه دارد همیشه از درگاه پروردگار برای ایشان دعا و استغفارنماید.
از رسول اکرم (ص)سؤال شد، آیا پس از مرگ والدین، چیزی از حقوق آن ها باقی است یا نه؟ حضرت فرمودند:«بلی، نماز و استغفار
و دعا برای ایشان وگرامی داشتن دوستان آن ها و... .» (26)
و نیز فرمودند:
«سرور نیکان در روز قیامت مردی است که بعد از مرگ پدر و مادرش به آنان نیکی کرده باشد.» (27)

حقوق والدین پس از مرگ

حقوق والدین پس از مرگشان آن است که:
1-واجباتی که از آن ها در حال حیات فوت شده از قبیل حج، نماز، روزه و هم چنین اگر بدهی داشته اند اولاد ادا نماید.
2-به آنچه وصیت نموده اند، فرزند عمل کند.
3-آن ها را تا آخر عمرش نباید فراموش نماید، برایشان طلب رحمت و مغفرت کند و به نیابت از آن ها صدقه دهد و اعمال مستحبی را به قصد ایشان انجام دهد و تا می تواند برایشان خیرات بفرستد و... .

هشدار مهم!

امروزه بیش از هر زمان دیگر، والدین و فرزندان محتاج خوشایندترین نگرش ها نسبت به یکدیگر و صمیمی ترین و محبت آمیزترین رابطه ها با یکدیگرند.
در این ارتباط کارگزاران فرهنگی، مدیران مدارس، مربیان تربیتی،
معلمان اخلاق، دست اندرکاران برنامه های رادیویی و تلویزیونی، صاحبان فکر و اندیشه، اهل قلم و مطبوعات...همه و همه در برقراری روابط عاطفی میان والدین و فرزندان، بیشترین مسؤولیت را دارند.چرا که تقویت رابطه ها و غنی کردن روابط محبت آمیز میان والدین و فرزندان، بیشترین تأثیر را در کاهش تنش های خانوادگی و اضطراب های فردی به همراه دارد و زمینه ی سلامت شخصیت و بهداشت روان اعضای خانواده را فراهم آورده و تضمین کننده سلامت و سعادت تعالی جامعه است.
در دنیای امروز که شاهد گسترش روز افزون و فزاینده ی تولیدات فکری و مصنوعات فن آوری جدید در عرصه ی فرهنگی هستیم و مهاجمان فرهنگی، دل و جان و اندیشه و باور نوجوانان و جوانان ما را مورد حمله قرار داده اند، (28)مؤثرترین شیوه ی مقابله با این حملات گسترده در جبهه ی فرهنگی، ایجاد مصونیت عاطفی در فرزندان و نور چشمان است و این جز با حُسنِ رابطه و پیوند عاطفی میان والدین و فرزندان مقدور نخواهد بود.
بنابراین، نصیحت پذیری و عمل به وصایای والدین و احترام و محبت نسبت به آنان، زمانی توسط فرزندان به درستی و کمال میسر می شود که از خوشایندترین تجارب و دلچسب ترین خاطرات در پیوندهای عاطفی و روابط محبت آمیز بهره مند باشند.
والدینی که در طول حیات خود و در دوران و ایام اقتدار شخصیتی خویش، لحظه ای از حُسن رابطه و پیوند عاطفی با فرزندان خود غافل بوده اند و صمیمی ترین وصادقانه ترین ارتباط را با آنان داشته اند، در دوران پیری و افتادگی نیز بیش از هر زمان دیگر، مورد مهر و محبت و احترام فرزندان واقع می شوند و هرگز فرزندان چنین والدینی اندیشه ی اذیت و آزار و یا جدایی و طرد والدین از خانه و جای دادن آن ها در خانه ی سالمندان را به مخیله ی خود راه نمی دهند.

پی‌نوشتها:

1-سوره بقره، آیه 83.
2-سوره نساء، آیه 36.
3-سوره اسراء، آیه 23.
4-سوره انعام، آیه 151.
5-مستدرک الوسایل، ج15، ص176، ح16.
6-همان، ج15، ص178، ح21.
7-همان، ص179، ح3.
8-سوره اسراء، آیات 22 و 23.
9-مستدرک الوسایل، ج15، ص176، ح17.
10-بحارالانوار، ج74، ص68، ح40.
11-سوره احقاف، آیه 15.
12-هزار و یک نکته از قرآن کریم، اکبر دهقان، ص 437، به نقل از تفسیر کبیر، ج28، ص14.
13-مستدرک الوسایل، ج15، ص180، ح4.
14-مستدرک الوسایل، کتاب نکاح، باب70، ص628.
15-همان، ج15، ص204، ح25.
16-مکارم الاخلاق، ب8، ف6، ص220.
17-مستدرک الوسایل، ج15، ص173، ح2.
18-بحارالانوار، ج76، ص355، ح21.
19-مستدرک الوسایل، ج15، ص193، ح19.
20-وسایل الشیعه، ج6، ص317، ح10.
21-همان، ج15، ص220، ح1.
22-مستدرک الوسایل، ج15، ص203، ح20.
23-داستان دوستان، ج اول، داستان 107، ص161.
24-مستدرک الوسایل، ج15، ص204، ح26.
25-غررالحکم.
26-گناهان کبیره، ج1، ص139.
27-بحارالانوار، ج74، ص86، ح100.
28-جهت مطالعه ی بیشتر در این زمینه می توانید به کتاب «تهاجم فرهنگی و شیوه های مقابله با آن» از همین مؤلف مراجعه نمایید.

منبع:کتاب راهنمای خانواده