ولادت حضرت امام علی(ع) - روز پدر
دوشنبه, ۲۵ بهمن ۱۴۰۰، ۰۴:۲۳ ب.ظ
نویسنده: سید محمود طاهری
-شیوه های تربیت فرزند از دیدگاه امام علی(ع)
اشاره
از ویژگی های برجسته حضرت علی (ع) اهتمام فراوان ایشان به تربیت فرزندان است. این اهتمام، درتربیت فرزندانی چون امام حسن(ع) امام حسین (ع) و حضرت زینب(ع) به خوبی آشکار است. سخنان آن حضرت درباره شیوه های دینی و درست تربیت فرزند، سند دیگری بر اهتمام آن امام بزرگوار به پرورش اسلامی وانسانی فرزندان است. آنگاه که حضرت علی(ع) همسر بی همتای خویش، حضرت فاطمه زهرا(ع) را از دست می دهد، از برادر نسب شناس خویش، عقیل می خواهد، همسری برای او برگزیند که از او فرزندانی صالح وشجاع ونام آور به دنیا آید. بی گمان، سیره وسخن آن حضرت درباره تربیت فرزند، بهترین الگو برای همه پدران ومادارنی است که به تربیت فرزندانی صالح وشایسته می اندیشند. پی آمد پیروی از این الگو، داشتن فرزندانی آراسته به ویژگی های اخلاقی- رفتاری فرزندان علی (ع) است که مانند فرزندان آن حضرت، هم در دنیا خوشبخت وبلند آوازه خواهند بود و هم در آخرت. دراین پژوهش به بخشی از راهکارهای تربیت فرزند از دیدگاه حضرت علی(ع) اشاره خواهیم کرد. بی شک، هر پژوهشگری منصفی با مطالعه راهکارهای تربیتی آن حضرت بر روز بودن آن اذعان خواهد کرد.
تربیت پذیربودن فرزندان واهمیت تربیت از دیدگاه امام علی (ع)
امام خمینی( رحمه الله)، درباره اصل «تربیت پذیر بودن انسان» می فرماید: «این لطفی است که از سوی خدای تبارک وتعالی به بشر، که قابل از برای این است که تربیت شود.(4) هیچ بیماری از بیماری های نفسانی نیست مگر اینکه انسان [دراثر تربیت] می تواند اصلاح کند؛ گرچه درنفس، ریشه کرده باشد و استوار شده باشد....(5) آن بچه ای که به دنیا می آید، قابلیت تربیت را دارد....(6) جوان ها به ملکوت نزدیک تر وقلب آنها پاک تر است. اگر با گذشت سن، مجاهده نکنند وتحت تربیت قرار نگیرند، هرچه جلوتر می روند، از ملکوت اعلی دورتر می شوند.بنابراین [فرزندان] از اول باید تربیت شوند واز همان کودکی، تربیت درست شوند وبعد هم در هر جا که هست، یک مربی هایی باشند که انسان را تربیت کنند. انسان تا پایان عمر، نیازمند تربیت است...(7) باید دانست که آن که دیکتاتور می شود، از همان آغاز دیکتاتور نبوده است، با تربیت های نادرست است که در انسان دیکتاتوری ظهور می کند. اگر تربیت بچه صحیح باشد، آن دیکتاتوری در او ظهور نخواهد کرد.»(8)
امام خمینی (رحمه الله) درکلامی دیگر می فرماید: «از یاد نبردیم که دل کودک مانند زمین خالی وآماده ای است که می تواند هر بذر یا گیاهی را در خود بپرورد و موجبات رشد وتکاملش را فراهم آورد. رفتار وگفتار درست یا نادرست پدران ومادران وچگونگی تربیت آنان در خانواده، به منزله بذرهایی است که در ضمیر کودک افشانده می شود، تدریجاً پرورش می یابند ورشد می کنند ودر دوران بلوغ وجوانی، به رشد نهایی خود می رسند وبار می دهند. ثمره تربیت های خوب یا بد خانوادگی، تمایلات پسندیده یا ناپسندی است که درنهاد جوانان جای می گیرد.محصول تربیت های خانوادگی، سجایای اخلاقی یا صفات ناپسندی است که جوانان به آنها متخلق می شوند و بر اساس همان صفات، با مردم رفتار می نمایند. درآیین مقدس اسلام، تربیت صحیح فرزندان، یکی از وظایف مسلم والدین است وجزو تکالیفی است که مورد پرسش خداوند قرار می گیرد.(9) درحقیقت، جسم وجان طفل، به موازات یکدیگر ساخته می شوند. همان گونه که بدن کودک با تغذیه صحیح ومراقبت های بهداشتی، به سرعت رشد می کند و راه قوت ونیرومندی را می پیماید، روان فرزند وطفل نیز می تواند از تعلیم وتربیت صحیح، تغذیه کند وبا قوت وسلامت روح، به کمالی که سزاوار آن است، برسد و برای یک زندگی خوب وسعادت بخش آماده شود. پدران ومادران نیز باید از فرصت گران بهای کودکی فرزندان خود واصل تربیت پذیر بودن آنها به خوبی استفاده کنند و اساس سعادت و خوشبختی آنان را برای همه دوران عمر، پی ریزی نمایند.»(10)
علی(ع) ودغدغه تربیت فرزند
دغدغه تربیت فرزند، پدرومادر را نسبت به فررزندان خویش مسئولیت پذیر می کند، انها را به کسب آگاهی درباره تربیت فرزند وا می دارد ومانع از دست دادن فرصت ها برای تربیت فرزند می شود.
نامه 31 نهج البلاغه که راهکارهای تربیتی حضرت علی (ع) به فرزند بزرگوارش امام حسن(ع) است، نمونه ای آشکار از دغدغه آن حضرت درباره تربیت فرزند خویش است. آن حضرت به دلیل دغدغه فراوان خویش دراین باره، این نامه را در حال بازگشت از جنگ صفین درمیانه راه نوشته است. ایشان به تأخیر انداختن بیان توصیه های تربیتی خویش به امام حسن(ع) را پس از رسیدن به خانه، نوعی از دست دادن فرصت و سهل انگاری در تربیت دانسته است. از این رو، در راه نامه ای را نگاشته وآن را پیش از بازگشت به خانه، برای فرزندش امام حسن (ع) فرستاده است. «آری آن که می خواهد فرزندش نیکو ساخته شود، باید همیشه در صحنه تربیت حاضر باشد. و این هشداری است که باید به والدین گفت که اگر امروز به فرزندان خویش نرسیم، چه بسا امکان رسیدگی به طفل در فردا دیر خواهد شد. این جای تأسف است که اشتغالات مربیان و والدین به گونه ای شده است که اغلب، ارتباط آنها با فرزندان را سطحی و بی ریشه کرده است. پدرها تنها وقتی به خانه می آیند که کودک خوابیده است وصبح ها به هنگامی سرکار می روند که باز هم او خوابیده ویا خواب آلود است. عده ای زنان یا مردان، می توانند با درآمد متوسطی زندگی کنند واز فرصت به جای مانده استفاده کرده، به پرورش فرزندان بپردازند. اما میل به داشتن زندگی مرفه وجاذبه های لوکس موجب می شود، وقت فراوانی را به کار در بیرون از خانه اختصاص دهند. ودرنتیجه، از تربیت فرزندان باز مانند. این خود نشانه آن است که آنها از دغدغه چندانی نسبت به تربیت فرزندانشان برخوردار نیستند.»(11)
نقل است پیش ازآنکه سقراط را محاکمه کنند، از وی پرسیدند: بزرگ ترین آرزویی که در دل داری، چیست؟ گفت: «بزرگترین آرزوی من این است که به بالاترین مکان آتن صعود کنم وبا صدای بلند به مردم بگویم: ای دوستان! چرا با این حرص و ولع، بهترین سال های زندیگ خود را به جمع آوری ثروت می گذرانید، درحالی که آن گونه که باید وشاید، به تعلیم فرزندانتان همت نمی گمارید؛ فرزندانی که مجبور خواهید شد ثروت خود را برای آنها باقی بگذارید.»(12)
علی (ع) و جلب اعتماد علمی وتربیتی از سوی فرزندان
حضرت علی (ع) درنامه 31 نهج البلاغه، این گونه اعتماد امام حسن(ع) را به خویش جلب می کند: «پسرم! اگر چه من به اندازه پیشینیان عمر نکرده ام، ولی در کردار آنها نظر افکندم ودراخبارشان اندیشیدم و در آثار شان سیر کردم، تا آنجا که گویی یکی از آنها شده ام، بلکه بامطالعه تاریخ آنان گویا تا پایان عمرشان با آنان بوده ام. پس قسمت های روشن وشیرین زندگی آنان را از قسمت های تیره آن شناختم و زندگانی سودمند آنان را با دوران زیان بارش شناسایی کردم. سپس از هر چیزی، مهم و ارزشمند آن را واز هر حادثه ای، زیبا وشیرین آن را برای تو برگزیدم و ناشناخته های آنان را دور کردم. پس [با دانشی فراوان و اندوخته هایی انبوه]، آن گونه که پدری مهربان نیکی ها را برای فرزندش می پسندد، من نیز بر آن شدم تا تو را با خوبی ها تربیت کنم.»(13)
«درحقیقت، حضرت علی (ع) با بیان این سخنان می خواهد بگوید: اگر می خواهید کسی را تحت تربیت بگیرید، اول باید اعتماد علمی او را به خود جلب کنید، تا کسی که مورد تربیت قرارمی گیرد، بداند که با چه کسی روبه رو است وآیا او قابلیت تربیت نمودن را دارد یا نه؟ اگر شنونده و متربی چنین اعتمادی به مربی خود داشته باشد، به حرف هایش توجه خواهد کرد، اما اگر نداند که با چه کسی روبه روست و چه کسی در صدد تربیت او بر آمده و او را نصیحت می کند، به سخن او به طور دقیق گوش نمی دهد ودل نمی سپارد واز پندهای وی استفاده نمی کند؛ یعنی درست بودن آن را درک نمی کند و در مقام عمل نیز درست ودقیق بدان عمل نمی کند. حضرت علی (ع) دراین سخنان، اندوخته ها، آگاهی ها و تجارب ارزشمند خویش را به فرزندش گوشزد می کند تا مخاطب به ایشان به عنوان یک انسان عادی نگاه نکند، بلکه بداند کسی به ارشاد وراهنمایی وی روی آورده است که حاصل عمر همه گذشتگان را در اختیار دارد.»(14)
«بنابراین، اولاً بدون آگاهی از راه و رسم تربیت، نمی توان به سازندگی و پرورش فرزند پرداخت. کودکان در مراحل مختلف رشد خود، به راهنمایی ما نیاز دارند وباید براساس ضوابط ومقرراتی، اقدام به اصلاح آنها شود ومربی باید راه و روش های لازم را بداند؛ چرا که بدون آگاهی نمی توان به امر تربیت پرداخت. حتی گاه آگاهی نداشتن، موجب وارد آمدن آسیب هایی بر روان کودک می شود. ثانیاً آنچه در اصلاح وتربیت کودک مهم است. این است که والدین باید نظر واطمینان کودکان را به خود جلب کنند تا تصمیم های آنان درباره فرزندانشان مؤثر باشد. چه نیکوست که کودک نسبت به آگاهی وتوانایی والدین، در امر تربیت اعتماد کنند و بدانند که والدین، خواهان خیر وسعادت او هستند و آنچه را انجام می دهند، به خاطر آسایش وخیراوست. ضروری است که کودک درک کند والدین او افرادی هستند صمیمی، فداکار، آگاه ودارای تجربه که دغدغه خوشبختی او را در سر دارند وبه هنگام اوقات تلخی ها، قصد ندارند که کودکشان را بیازارند و به او آسیبی برسانند، بلکه انگیزه شان از برخوردهای تندی که گاهی ممکن است با آنها داشته باشند، خدمت وتربیت آنان وبه دنبال آن، رشد وتعالی آنان است. پس برای آنکه فرزندان، به همه رفتارهای والدین با آنها خوش بین و برای تمام رفتارهای آنان، توجه مثبتی داشته باشند، باید والدین، اعتماد سازی کنند واطمینان آنان را به طور کامل به سوی خویش جلب نمایند.»(15)
حضرت علی (ع) وتربیت فرزند با کمترین هزینه
حضرت علی (ع) با آگاهی از اهمیت به موقع تربیت فرزندان، از پدران ومادران می خواهد که پیش از آنکه کار تربیت فرزندانشان دشوار گردد وگرفتار انحراف و فساد شوند، به تربیت آنها همت گمارند وهیچ فرصتی را از دست ندهند. آن حضرت درنامه خویش به فرزندش امام حسن(ع) دراین باره چنین می فرماید: «پس درتربیت تو شتاب کردم، پیش از آنکه دل تو سخت شود وعقل تو به چیز دیگری مشغول گردد، تا به استقبال کارهایی بروی که صاحبان تجربه، زحمت آزمون آن را کشیده اند و تو را از تلاش ویافتن، بی نیازساخته اند.»(17)
«بی گمان، دوران جوانی، زمان مناسبی برای موعظه وتربیت است؛ زیرا دل جوان مانند زمین بکر و کاشته نشده ای است که هنوز بذری در آن پاشیده نشده، وآمادگی کشتن را دارد. حال اگر در چنین زمینی علف های هرزه بروید یا قبلاً بذر دیگری در آن کاشته باشند، کشت بذر جدید در آن، بسیار دشوار است و هرگز مثل گذشته، سریع وکم زحمت رشد ونمو نمی کند. قلب جوان چنین حالتی دارد وصاف و پاک است وافکار وعقاید نادرست در آن رسوخ نکرده است وصفات ناپسند، هنوز در قلب جوان جوانه نزده یا اگر هم آلودگی دارد، خیلی سطحی است. به همین دلیل، برای تعلیم و تربیت، کاملاً آماده است، اما وقتی انسان پا به سن گذاشت، ایجاد تغییر در او خیلی مشکل است وزحمت وهزینه فراوانی خواهد داشت، مانند زمینی که علف های هرزه درآن روییده وبذرهای گوناگونی در آن کاشته اند واز انواع علف های هرزه ونباتات و گیاهان پر شده است که وقتی درآن زمین بذر گل بکارند، زود رشد نمی کند وچه بسا علف ها و نباتات روییده درآن زمین، مانع از رشد آن می شود».(18)
بنابراین، اگر دراثر سهل انگاری مربی، دل جوان به ناپاکی ها و ویژگی های ناشایست آلوده شود، اصلاح وی زحمتی دو چندان می طلبد، چرا که اولاً باید آن آلودگی ها را بزداید وثانیاً با تلاشی پیگیر، معارف صحیح را به او بیاموزد وجایگزین عقاید انحرافی او کند».(19) بر همین اساس، حضرت علی (ع) به فرزندش امام حسن(ع) می فرماید: « پیش از آنکه خواهش ها ودگرگونی های دنیا به تو هجوم آورند و پذیرش واطاعت تو مشکل گردد، به تربیت تو اقدام کردم؛ چرا که قلبنوجوان مانند زمین کاشته نشده ای است که آماده پذیرش هر بذری است که در آن کاشته می شود.»(20)
استفاده از فرصت ها
تربیت همه جانبه فرزند
«باید بدانیم که از یک سو، برای داشتن یک کودک سازگار و متعادل، ناگزیریم که وضع بدنی او را تحت مراقبت قرار دهیم ودرحفظ وتقویت آن بکوشیم؛ چرا که ما برای انجام کارهای مفید وضروری زندگی، به سلامت جسمانی وقدرت بدنی نیازمندیم وغرایز واستعدادها نیز در سایه رشد وپرورش بدنی سالم، بهتر تعدیل می یابند. از سوی دیگر باید بدانیم که وظیفه اصلی خانواده، تنها تغذیه و پرورش جسمی کودک نیست، بلکه رشد وپرورش روحی وروانی او نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این نکته درخور توجه است که به علت ناآگاهی و سهل انگاری های والدین نسبت به تربیت روحی و روانی فرزند، نه تنها زمینه بروز انواع ناهنجاری ها وبزه ها در فرزند به وجود می آید، بلکه چه بسا نابسامانی های روانی، خود، موجب بیماری های جسمانی آنان می شود و در نتیجه، جسم و روحی بیمار خواهند داشت.»(22)
حضرت علی (ع) به عنوان بهترین الگو درتربیت فرزند، هم به تربیت روحی فرزند سفارش کرده است وهم به تربیت جسمی او. آن حضرت به فرزندش امام حسن (ع) فرمود: «پسرم! آیا تو را چهار نکته نیاموزم که به کمک آنها از طب بی نیاز شوی؟» گفت: «چرا، امیرمؤمنان!» حضرت فرمود: «تا گرسنه نشدی، برسر سفره منشین؛ تا کاملاً سیر نشدی، دست از غذا بکش؛ غذا را خوب بجو وپیش از خواب، رفتن به دستشویی را فراموش مکن».(23)
حضرت علی (ع) وتربیت فرزند برای آینده نه برای حال
براین اساس، والدینی می توانند به نیکوترین وبهترین شکل فرزندان خویش را تربیت کنند تا آینده نگر باشند ورخدادهای آینده را یپش بینی و فرزندان خود را متناسب با رخدادهای پیش بینی شده آینده، تربیت کنند. کانت می نویسد: «یکی از اصول تعلیم وتربیت که همواره باید مورد توجه دست اندرکاران برنامه های تربیتی باشد، این است که کودک نباید تنها بر حسب وضع فعلی نوع بشر پرورش یابد، بلکه باید او را براساس شرایط آینده تربیت کرد. معمولاً والدین، فرزندانشان را تنها برای اینکه با شرایط موجود زندگی سازگار باشند، تربیت می کنند و حال آنکه می بایست به آنان تعلیم وتربیت مناسب تری داد تا بتوانند فرزندان آینده باشند.»(25)
جبران خلیل جبران نیز می گوید: « فرزندان شما به حقیقت، فرزندان شما نیستند. آنها دختران وپسران زندگی اند در سودای خویش. این جوهرحیات است که به شوق دیدار خویش هر دم از گوشه ای سر بر می کند. آنها از کوچه وجود شما می گذرند، اما از آن شما نیستند واگر چه با شمایند، به شماتعلق ندارند. عشق خود را بر آنها نثار کنید، اما اندیشه هایتان را برای خود نگه دارید؛ زیرا آنها را نیز برای خود، اندیشه ای دیگر است. جسم آنها را درخانه خود مسکن دهید، اما روح آنها را به آینده واگذارید؛ چرا که روح آنها درخانه فردا زیست خواهد کرد که شما حتی در رؤیا نیز نمی توانید به دیدار آن بروید. ممکن است تلاش کنید که شبیه آنان باشید، ولی مکوشید که آنان را مانند خود بار بیاورید؛ زیرا زمان به عقب باز نخواهد گشت وبا دیروز درنگ نخواهد کرد. شما کمانی هستید که از چله آن، فرزندانتان چون تیرهای جاندار به آینده پرتاب می شوند. کماندار - که همان پروردگار هستی باشد- نشانه را در بی نهایت می بیند و با قوت، شما را خم می کند تا تیرهایش با شتاب به دور دست پروازکند.بگذارید فشار این خم شدن، با شادمانی همراه باشد؛ زیرا کماندار هم تیرهای پرشتاب و روبه آینده را دوست دارد و هم ثبات واستحکام کمان را ».(26)
امام خمینی(رحمه الله) نیز دراین باره می فرماید:«در روایات هست که بچه هایتان را به غیر آن طوری که خودتان هستید وبرای زمان آینده تربیت کنید؛ چرا که اینها در زمان آینده، باید دست به کار مملکت وکشور شوند. شما بچه ها را از سیاست، از این طور چیزها دور نگه ندارید. دور نگه داشتن بچه ها از سیاست، موجب این می شود که وقتی[درآینده]، فرزند وارد اجتماع می شود، مثل یک آدم کوری وارد اجتماع شود. آنهایی که می خواهند بعداً دراین کشور زندگی کنند وامور کشور در دست آنها باشد، باید از قبل آگاه باشند وباید از قبل به دست شما وبه تعلیم شما به آنها گفته بشود وبرای آینده آنها را تربیت کنید».(27)
جایگاه وراثت درتربیت فرزند از دیدگاه حضرت علی (ع)
بی شک، آنگاه که دو انسان به عنوان پدر و مادرآینده، از سال ها پیش از ازدواج، قلب وجان خویش را از ناپاکی ها وصفات ناپسند می پیرایند وروح خود را به اخلاق نیکو می آرایند، درحقیقت، بخشی از سلامت روح و روان وتربیت کودک آینده خویش را از پیش تأمین می کنند.
«در آموزش های دینی ما شواهدی وجود داردکه انتقال زمینه های روحی واخلاقی را از والدین به فرزندان تأمین می کند. بنابراین، کودکی که امروز به دنیا می آید، زمینه های گوناگون ارثی را با خود به همراه دارد و در واقع، بذرهای اولیه شخصیت کودک را باید در وجود والدین جست وجو کرد. تمایلاتی که امروز در وجود زن یا مردی شکل می گیرد و به تدریج، به خلق و خوی ثابت تبدیل می شود، زمینه ساز پیدایش این تمایلات درفرزندانی است که در آینده ازآنها به وجود خواهند آمد.»(29)
دراین داستان، نقش وراثت در فرزندان به خوبی آشکار است: «محمد حنفیه، فرزند حضرت علی(ع) درجنگ جمل علمدار بود. حضرت علی(ع) به او فرمان حمله داد واو حمله کرد، ولی دشمن با ضربه های نیزه وتیر، جلوی او را گرفت و وی از پیشروی باز ماند. حضرت علی(ع) خود را به او رساند و فرمان حمله داد وفرمود: « از ضربه های دشمن مترس!» محمد حنفیه اندکی پیشروی کرد، ولی دوباره متوقف شد. علی (ع) از ضعف فرزند خویش آزرده خاطر شد وبا قبضه شمشیر به دوشش کوبید وفرمود: « این ضعف وترس را از مادرت به ارث بردی ومن که پدر تو هستم، ترسی ندارم واگر تو مادری چون فاطمه زهرا داشتی، نمی ترسیدی».(30)
«بشر دیر زمانی است به این نکته پی برده که موجود زنده، بسیاری از ویژگی های خود را به نسل بعد منتقل می کند و درحقیقت، نسل بعد، وارث صفات نسل گذشته است. یک بذر گل، همه ویژگی های ساقه، برگ، گل و رنگ نهالی را که از آن به وجود آمده، درخود حفظ می کند. و پس از سبز شدن، همه آنها را یکی پس از دیگری به نمایش می گذارد. یک هسته زردآلو نیز همه صفات درختی را که از آن به وجود آمده است، در بردارد و وقتی آن را بکارند ورشد کند، به تدریج همه آن صفات را بروز خواهد داد. فرزند یک انسان افریقایی نیز در سیاهی پوست وپیچیدگی مو وساختمان بینی و رنگ چشم مانند پدر و مادر است وهمچنین فرزند یک اروپایی درصفات پوست وچشم ومو و بینی، مانند پدرومادر خویش است. خلاصه آن که یکی از قوانین مهم در جهان موجودات زنده، قانون وراثت است. به موجب این قانون، فرزندان بدون کوچک ترین اختیاری، صفات و ویژگی های پدران ومادران را فرا خواهند گرفت.»(31)
گفتنی است که «کودکانی که صفات موروثی آنها خوب و پسندیده است ودر سرشت خود، احساسات وعواطف مطبوعی دارند، تربیت آنها آسان است وبه زودی می توانند صفات نیکو و ویژگی های پسندیده را فرا گیرند و انسانی شایسته بارآیند، ولی کودکانی که صفات موروثی وساختمان عاطفی آنها بد و ناپسند است، در پرورش وتربیت آنها مراقبت های بیشتر ودقیق تری لازم است.»(32)
حضرت علی(ع) با توجه به تأثیر قانون وراثت بر فرزندان می فرماید: «ایاکم و تزویج الحمقاء؛ فان...ولدها ضیاع؛ از ازدواج با شخص احمق وکم خرد بپرهیز که فرزند او[از نظر اخلاقی] تباه شده خواهد بود.»(33) امام خمینی(رحمه الله) نیز دراین باره می فرماید: «ازآن وقتی که ازدواج بین پدر و مادر حاصل نشده است، اسلام برای ساختن انسان دستور داد چه زنی را انتخاب کند و چه مردی را آن زن انتخاب کند و وضع اخلاقی اش چه جور باشد، وضع دیانتش چگونه باشد. شما ملاحظه کنید، یک نفر کشاورز وقتی می خواهد زراعتی بکند ویک بذری را دریک زمینی کشت کند، باید این زمین را ملاحظه کند ومراقب بذری که در آن می ریزد باشد وملاحظه کند که چه چیز مفید است وچه چیز مفید نیست. اسلام همین معامله را با افراد انسان کرده است؛ یعنی معامله یک نفر کشاورز را که می خواهد کشتی بکند وازآن استفاده کند. لذا دستور داد پدر و مادر چه جور باشند؛ یعنی ازدواج، چه جور باید باشد. این برای این است که ملاحظه عاقبت را کرده است که اگر [یکی از] پدر و مادر مثلاً اخلاقش فاسد باشد، اعمالش غیر انسانی باشد، این بچه هایی که پیدا می شوند، به واسطه وراثتی که هست، آن صفات پدر و مادر در او تأثیر می گذارند.»(34)
تربیت عملی به جای تربیت زبانی
ویل دورانت می نویسد:«اگر از فرزندت ادب می خواهی، خود مؤدب باش! اگر پاکیزگی می خواهی، خود پاکیزه باش که چیز دیگری لازم نیست. رفتار خوب را تنها با نشان دادن نمونه ومثال، از روی شکیبایی مستمر می توان یاد داد.»(35)
«به یاد داشته باشید که رفتار شخصی شما، مهم ترین عامل در تربیت کودک است. خیال نکنید وقتی که با او گفت وگو می کنید، یا راه چاه را نشانش می دهید، یا به او امر ونهی می کنید، سرگرم تربیتش هستید؛ بلکه طرز لباس پوشیدن شما، طرز حرف زدنتان با دیگران ودرباره دیگران، شاد وغمگین شدنتان، طرز رفتارتان با دوستان ودشمنان، همه و همه برای کودک، بسیار مهم و تأثیر گذار است. فرزندتان، نامحسوس ترین تغییر حالت ها وتغییر لحن گفتار شما را متوجه می شود واحساس می کند. همه زیر وبم فکر واندیشه شما از راه های نامرئی به او می رسد، بی آنکه شما متوجه شوید. باید دقت پدرومادر در رفتار وکردارشان ونظارت همیشگی آنان بر همه گفته ها وکارهایشان، نخستین و مهم ترین شیوه تربیتی باشد.»(36)
امام محمد غزالی نیز می نویسد: «هر که چیزی تناول کند ومردمان را گوید که تناول نکنید که زهر مهلک است، بر وی بدان [عمل] افسوس کنند (ریشخند نمایند)واو را متهم دارند وحرص ایشان بر آن [عمل] برانگیخته شود وگویند: اگر نه آنستی که آن خوش تر و لذیذتر چیزهاست، آن را بر خود نگزیدی».(37)
حضرت علی(ع) درباره الگوی عملی بودن در تربیت دیگران می فرماید: « کسی که خود را پیشوای مردم قرار دهد، باید پیش از آموزش دادن مردم، از یاد دادن به خود آغاز کند ویپش از تربیت زبانی، با رفتارش تربیت کند.(38)
یکی از نویسندگان نیز دراین باره می نویسد: « ما چگونه می توانیم به اصلاح کودک موفق شویم، درحالی که خود را اصلاح نکرده و بر هواهای نفسانی ورفتار خود مسلط نیستیم؟ ! آن پرورشکاری که می خواهد دیگران را بسازد، خود باید ساخته شده باشد واین امر در گرو یافتن شهامت برای شناخت خود و سپس سازندگی درخود است. والدینی که می خواهند کودک را اصلاح کنند، باید به این امر اطمینان داشته باشند که مدیر لایقی برای خویشتن اند ومی توانند الگوی سالمی برای کودکان خود باشند.»(39)
«فراموش نکنیم که کودکان ونوجوانان، آنچه را که ما بزرگ سالان انجام می دهیم، یاد می گیرند، نه آنچه را که ما می گوییم».(40)
حضرت علی(ع) وتوجه به تفاوت های فردی و رعایت تناسب سخنان تربیتی با توان روحی فرزند
نکته مهمی که پدران ومادران و مربیان، همواره باید به آن توجه داشته باشند، اصل تفاوت های فردی است. همان گونه که انسان ها از نظر شکل ظاهری با یکدیگر متفاوت هستند، دراستعدادها وتوانایی های درونی نیز با هم تفاوت دارند. بنابراین، پدرومادر باید آموزه های تربیتی را به گونه ای به فرزندانشان انتقال دهند که با توانایی های روحی وتفاوت های فردی شان، هماهنگ وهمسو باشد.
سعدی در گلستان می گوید: « پادشاهی پسری را به ادیبی داد وگفت این فرزند توست، تربیتش همچنان کن که یکی از فرزندان خویش. ادیب پذیرفت وخدمت کرد و سالی چند بر او سعی کرد، اما به جایی نرسید. حال آنکه پسران ادیب در فصل وبلاغت، به غایت رسیدند. پادشاه دانشمند را مؤاخذه کرد وعتاب نمود که وعده خلاف کردی و وفا بجا نیاوردی. ادیب گفت: بر پادشاه پوشیده نماند که تربیت، یکسان است، اما طبیعت ها[واستعدادها] مختلف.»(41)
«گر چه سیم و زر سنگ آید همی
درهمه سنگی نباشد زر وسیم
برهمه عالم همی تابد سهیل(42)
جایی انبان می کند، جایی ادیم(43)» (44)
توجه به اصل تفاوت های فردی وتوان مخاطب، به عنوان یکی از سرلوحه های اصلی برنامه های آموزش وپرورش جدید پذیرفته شده راهگشای بسیاری از مسائل مربوط به تعلیم وتربیت است. برای مثال، درباغی با صفا و پراز گل، گل ها از نظر رنگ وبو و شکل ظاهری، تفاوت های چشم گیری با یکدیگر دارند. برخی از آنها رنگ های شادتر و زیباتری دارند و برخی شمیم و رایحه بهتر و دلپذیرتری دارند. با وجود این، ارزش همه آنها برای باغبان یکسان است وبه همه آنها توجه برابر دارد. او به خوبی می داند نباید از گل شقایق، عطر گل محمدی را انتظار داشت یا رایحه جان بخش نرگس را درمیان لاله های سرخ جست و جو کرد. باغبان می داند که در نظام آفرینش، هر گلی بویی دارد وپروردگار مهربان، به هر غنچه یا شکوفه ای، متناسب با استعدادهای ذاتی اش رنگ وشکل وعطر بخشیده است. پس همواره ازآنان، آن گونه توقع دارد که توان واستعداد آنها تقاضا می کند. در نتیجه، گل ها را براساس تفاوت ها وتوان ویژه آنها پرورش می دهد. بر این اساس، پدرومادر باید در تربیت فرزندان خویش به توان آنها توجه کنند وتفاوت های فردی آنها را از یاد نبرند. «مربیان باید در بیان مطالب خود، موقعیت شنونده و میزان آمادگی وی در شنیدن کلام و فهمیدن آن مطالب را در نظر بگیرند. به عنوان مثال، یک بچه پنج ساله به طور متعارف وطبیعی، آمادگی گوش دادن وفهمیدن برخی مطالب را ندارد ودر دلش آنها را به بازی می گیرد، ولی یک جوان، ازهمان مطالب، بهترین بهره برداری را می کند. ازهمین رو، مربیان باید میزان فهم و درک وسطح معلومات وظرفیت های احساسی وادراکی وعاطفی وشناختی مخاطب خود را در نظر بگیرند. برای مثال، بعضی از مواعظی که برای جوان مفید است، برای کودک یا سالمند، چندان فایده ای ندارد و به عکس. حضرت علی (ع) با هدف رعایت همین نکته دقیق و ظریف است که درنصیحت فرزندش امام حسن(ع) می فرماید: «قد بلغت سنا...»؛(45) یعنی از آنجا که دوران بچگی را پشت سر گذارده ای وبه سنی رسیده ای که استعداد فهم این مطالب را داری ودر تو توانایی شنیدن این موعظه ها را می بینم، این مطالب را برای تو بیان می کنم. آن حضرت، موقعیت شنونده را در نظر می گیرد وبه طور دقیق ودرزمان کاملاً مناسب ومطابق با گنجایش مخاطب، سخنان خود را بازگو می کند تا برای وی قابل فهم و مفید باشد. درغیر این صورت، بیان هر سخنی، بیهوده و لغو خواهد بود.»(46)
«بنابراین، درامر تربیت باید حدود عمومی توانایی های افراد را در نظر گرفت وبراساس آن، تکالیف را تنظیم کرد و برای توفیق درانجام این کار باید نخست ویژگی های خاص هر فرد را شناخت، آنگاه مناسب با این ویژگی ها، روش های تربیتی را در باره او اعمال کرد.»(47)
همبازی شدن با کودک
«کودکی که بازی می کند، می آموزد که چگونه یاد بگیرد. کشف می کند که چگونه می تواند با دنیا کنار بیاید واز عهده وظایف زندگی برآید وبر مهارت ها و تکنیک های گوناگون، با روش مخصوص به خود غلبه کند. سپس به خود وظرفیتش برای پیوند با دنیا اعتماد پیدا کند. وچنان که آن را (دنیا) مشاهده واحساس می کند، آماده می شود تا امور دیگر را یاد بگیرد. ما همچنین می توانیم به بازی کودک به عنوان وسیله ای برای آشکار کردن فرآیند رشد شخصیت نگاه کنیم. در بازی، کودک یاد می گیرد دگرگونی های گوناگون را از راه کشف، دستکاری کردن و استفاده ازاشیا، حیوانات ومردم، به عنوان فرصت هایی برای خلق زندگی شخصی خود به طور مکرر تمرین کند. مشارکت بزرگ سال در بازی با کودک، به وی اطمینان می دهد که بازی او معتبر ومعنا داراست وبه وی می فهماند که تلاش برای تسلط بر آن بازی، تأیید بزرگ سالی را به همراه دارد. بزرگ سالان، از راه مشارکت در بازی کودک، بسیار مؤثرتر از گفتار با آنها ارتباط برقرار می کنند. بزرگ سال با اهمیت دادن سمبلیک به بازی کودک، در دستکاری های کودکانه وناشیانه و مورد علاقه او شریک می شود یا او را تشویق می کند. همچنین، این مشارکت، هنگامی که بزرگ سال داستانی را می خواند یا تعریف می کند یا در خیال پردازی با کودک سهیم می شود یا در هنگام مقابله با مشکلات و خطرها به کودک اطمینان می دهد و از او حمایت می کند نیز وجود دارد وکودک نیز بامشارکت بزرگ سال دربازی هایش تقویت می گردد.
اگر بزرگ سال خیال بافی کودک را بپذیرد به او کمک می کند تا انتظارات ودیدگاه ویژه خود را به دلیل اعمال ومفاهیم حقیقی تر بزرگ سال رها سازد. بدون چنین تأییدی، او ممکن است در دیدگاه ها و افکار دوران طفولیت خود بماند واز آن به شدت دفاع کند.»(48)
یکی از نویسندگان معاصر دراین باره می نویسد: «ازراه های مهم برای اصلاح و بازسازی کودکان، معاشرت و بازی با آنهاست. بازی برای طفل، نقش حیاتی دارد. کودک آن چنان به بازی علاقه مند است که حتی پس از کارهای طولانی وخسته کننده به آن پناه می برد و خستگی خود را با خستگی های ناشی ازآن رفع و جبران می کند. بازی موجبی برای پرورش روح و سببی برای سرور وانبساط کودکان است. در سایه آن می توان صفات اخلاقی واجتماعی فراوانی را به او آموخت و نیز می توان روح همکاری، دوستی، صمیمیت، فرماندهی وانضباط را دراو پدید آورد. درضمن با بازی می توان به کودک درس اخلاق داد، ضوابط ومقررات را به او تفهیم کرد، قواعد وراه و رسم زندگی را به او یاد داد واز او خواست که حال جمع را رعایت کند واصول وضوابط مورد قبول جامعه را بپذیرد. از طریق همبازی شدن با کودک، می توان دریافت که او فردی تواناست یا ضعیف، نقطه های قدرت او کدام است و نقطه های ضعف او کدام؟ فرمانده است یا فرمانبر؟ تابع است یا متبوع؟ حالت تهاجم دارد یا تسلیم؟ ما در طریق اصلاحی وبازسازی کودکان، هرگز توفیق نخواهیم یافت مگر آن گاه که با او همدم و رفیق شویم ویکی از راه های همدمی با کودک، بازی با اوست طفل درسایه بازی مربی با او، با مربی انس و الفت پیدا می کند، با او دوست می شود، تحت تأثیر او قرار می گیرد و درهمان راهی گام برمی دارد که دوست وهمدم او قدم می زند. ما برای بازسازی کودکان نیاز داریم که به او نزدیک شویم، با او بی پروا وبدون ملاحظه مصاحبت کنیم، با آنها راز بگوییم و راز بشنویم وبازی، ما را در طریق رسیدن به این هدف کمک می کند.»(49)
حضرت علی (ع) برهمبازی شدن والدین با کودک تأکید کرده وازاین موضوع، به عنوان وظیفه ای واجب بر پدران ومادران یاد کرده و سفارش کرده است: «من کان له صبی صبا؛ هر که کودکی دارد، باید با او کودکی و بازی کند».(50)
علی (ع) وسفارش به توجه به پیشینیان
حضرت علی(ع) دراین باره می فرماید: « فرزندم! سرگذشت وخبرهای پیشینیان را به دل خود عرضه دار و مصائب گذشتگان را یاد آوری کن! درشهر ودیار آنها سیر وسیاحت نما وازآثار ونشان های [باقیمانده از] آنها عبرت بگیر ونگاه کن چه کردند وکجا بار افکندند وجای گرفتند وازچه کسانی جدا شدند ودل بریدند. همانا خواهی یافت که آنها از دوستان خود جدا شده اند ودر دیار غربت منزل گزیده اند وگویا که به زودی توهم جزو آنها خواهی بود. پس اقامتگاه ومأوای خود را اصلاح وآباد کن و آخرت خود را به دنیایت مفروش».(52)
بیهقی نیز دراین باره می نویسد: « هر بنده که خدای عز و جل، او را خردی روشن عطا داد وبا آن خرد که دوست به حقیقت اوست، احوال عرضه کند وبا آن خرد، دانش یار شود واخبار گذشتگان را بخواند وبگردد و کار زمانه خویش نیز نگاه کند، بتواند دانست که نیکوکاری چیست وبدکاری چیست وسرانجام هر دو خوب است یا نه. وچیست که اگر از مردم به یادگار ماند، نیکوتر است.»(53)
درباره نگاه دوم به پیشینیان که نگاه به انگیزه فراگیری میراث های معنوی و علمی آنان است، باید گفت: «هر قدرهم که برای قوه تخیلی وابتکار و نوآوری ها ارزش قائل باشیم، باز بیشتر دانش خود را مدیون گذشتگان هستیم. قوه تخیل وابتکار، منحصر به زمان گذشته نیست، افکار خلاق، درطول تاریخ، همواره برای امر مهم تطبیق گذشته با زمان حال همیشه متغیر، تلاش کرده اند، کاری که ما هم باید ادامه دهیم. برای انجام این امر به نحو مطلوب، باید برای اندیشه های گذشتگان احترام قائل شویم وبهترین راه انجام این کار نیز شناخت این اندیشه هاست. دراین فرآیند، ما به انسان هایی تبدیل می شویم که نه با وهم وخیال، بلکه با تفکر وارزیابی خود، از دستاوردهای پیشینیان زندگی می کنند ومی اندیشند که تا چه حد می توانند در حفظ، اصلاح و تکمیل آن سهم داشته باشند.»(54)
حضرت علی (ع) فرزندش امام حسن(ع) را به فراگیری میراث معنوی وعلمی پیشینیان سفارش می کند ومی فرماید: « پسرم! از بین سفارش هایم، آنچه که بیشتر دوست دارم آن را به کار گیری، عمل کردن به [مواردی ] است که پیشینیان صالح [از دانش ها و خوبی ها] برای تو به ارث گذاشتند؛ چرا که آنها نیز مانند شما پای بندی ونیک اندیشی را ترک نکرده اند وهمان گونه که شما تفکر می کنید، آنها نیز می اندیشیدند».(55)
گفتنی است ذوق تجدد و ابتکار- که البته مطلوب است- به این معنا نیست که سرمشق های پیشین را به کلی از یاد ببریم وارتباط خود را با گذشته، قطع کنیم. این بدان می ماند که قومی برای کسب معرفت وتمدن بکوشد، هرچه را جهان امروز بر او عرضه می کند، رد کند و بخواهد از صفر شروع کند.(56)
هیچ تحولی نمی تواند ارتباط با سنت وگذشته را به کلی قطع کند. و درعین حال، تحول باقی بماند. یک فکر تاره، همیشه برای خود حق حیات دارد، اما وقتی بخواهد حق حیات فکرهای دیگر و راه های دیگر را نفی کند، دیگر خود یک فکر تازه نیست، یک بیماری کهنه است».(57) به تعبیر زیبای مولانا:
گرچه هر قرنی سخن نو آورد
لیک گفت صالحان یاری کند
علی (ع) وآموزش اساسی درحقوق بشر به فرزند خویش
یا بنی اجعل نفسک میزانا فیما بینک وبین غیرک، فاحبب لغیرک ما یحب لنفسک، واکره له ما تکره لها، ولا تظلم کما لا تحب ان تظلم، واحسن کما تحب ان یحسن الیک، واستقبح من نفسک ما تستقبحه من غیرک وارض من الناس بما ترضاه لهم من نفسک، و لاتقل ما لا تحب ان یقال لک.
ای پسرم! نفس خود را میزان خود ودیگران قرار ده! پس آنچه را که برای خود دوست داری، برای دیگران نیز دوست بدار وآنچه را که برای خود نمی پسندی، برای دیگران نیز دوست بدار وآنچه را که برای خود نمی پسندی، برای دیگران مپسند. ستم روا مدار، آن گونه که دوست نداری به تو ستم شود. نیکوکار باش، آن گونه که دوست داری به تو نیکی کنند وآنچه را که برای دیگران زشت می داری، برای خود نیز زشت بشمار و چیزی را که برای مردم بخواه که برای خود می پسندی ودرباره مردم آن چیزهایی را مگو که دوست نداری درباره تو گفته شود.(58 )
«درحقیقت، این سخن حکیمانه حضرت علی(ع) معیار بسیار جامعی را به منظور تعیین نوع رفتار و کیفیت روابط متقابل ورفتارهای اجتماعی به دست می دهد که هر چه تلاش کنیم، نمی توانیم ملاکی بهتر از این معیار ارائه دهیم. اگر به این میزان درعمل توجه کنیم، درتمام حب وبغض ها وتوقعات وقضاوت های خود تجدید نظر خواهیم کرد وبه رفتارمان شکل صحیحی خواهیم داد. این قاعده از چنان جامعیت وشمول وکلیتی برخوردار است که همه انسان ها با هر دین وآیینی را فرا می گیرد وتنها انسان بودن کافی است تا در گستره این معیار جامع قرار بگیریم. بر اساس این سخن زیبای حضرت علی (ع) اگر دوست داری به تو خوبی کنند، پس توهم به دیگران خوبی کن! اگر چیزی مثل توهین وبی ادبی ومسخره کردن و عیب جویی وبد زبانی به دیگران را زشت می دانی، پس درحق دیگران نیز زشت بدان وازآنها پرهیز کن! چگونه می پنداری که اگر دیگران به تو بی احترامی کنند؛ کار زشتی را مرتکب شده اند، ولی اگر تو به دیگران بی احترامی کنی، زشت نیست؟
همان گونه که دوست ندارید با عمل دیگران به دردسر وگرفتاری دچار شوید، پس موجبات گرفتاری دیگران را نیز فراهم مسازید، برای مثال، درکیفیت ارتباط با دیگران و راهنمایی آنها وجواب به سئوالاتشان، اگر چیزی نمی دانید، صاف و صریح بگویید: نمی دانم. چگونه شما توقع دارید که اگر کسی چیزی را نمی داند، آشکار وشفاف بگوید نمی دانم، اما خود با سخنان جاهلانه خود موجب گمراهی و دردسر دیگران می شوی. اگر به این معیار وملاک، توجه شود، همه رفتارهای ما به دیگران نیز تنظیم واصلاح خواهد شد.»(59)
علی (ع) وسفارش فرزند به هم نشینی با خوبان
دلش از پرتو اسرار صفایی دارد
پروین اعتصامی
«برای بشر، ارتباط با دیگران یک ضرورت است. شکل وکیفیت این ارتباط، مفید یا زیان بار بودن آن را رقم می زند. انسان درزندگی دنیا، گریزی از معاشرت با دیگران ندارد. درحقیقت، معاشرت حکم حتمی زندگی انسان است وترک معاشرت، به طور کلی دربرخی موارد، ناممکن یا نادرست است، اما باید دانست که بی شک، هرمعاشرتی نیز مطلوب وپسندیده نیست. حال که آدمی چاره ای جز معاشرت ندارد، باید ایده معاشرت بر اساس یک معیار صحیح وسالم باشد تا دچار هم نشین بد نگردد و از نعمت هم نشین خوب بهره مند گردد.»(60) به هر حال، اگر این ارتباط ومعاشرت با دیگران به درستی صورت گیرد و چگونگی معاشرت با دیگران براساس عقاید الهی و حرمت نهادن به ارزش های انسانی پایه ریزی شود، محصولی جز تعالی و پیشرفت نخواهد داشت واین ثمره، محصول کم قیمتی نیست؛ چرا که هدف همه انسان ها ترقی و تعالی است».(61)
صحبت روشن ضمیران کیمیای دولت است
سرمکش تا می توانی از خط فرمان صبح
صائب تبریزی
درکلیله و دمنه آمده است: « کسانی که خرد ورأی استواری دارند ودارنده تجربه وتمرین می باشند، هم نشینی با حکیمی خالص وصاحب عقلی دلسوز و دوری گزیدن ازخیانت کارگمراه ونادان بدذات را لازم می دانند که هیچ چیزی برای انسان ها به اندازه هم نشین، مؤثر نمی باشد. و پیامبراکرم (ص) فرمود: « هم نشین نیک به عطار می ماند که اگر از عطر خویش تو را نبخشد، از بوی خویش درتو آویزد وهم نشین بد به دمنده کوره ها می ماند که اگربه آتش خود تو را نسوزاند، از بوی ناخوش او درتو آویزد.»(62)
با توجه به اثر گذار بودن دوست وهم نشین در انسان، پدران ومادران وظیفه دارند دوستی های فرزندشان با دیگران را کنترل و آنها را به دوستی با خوبان وپرهیز از هم نشینان بد راهنمایی کنند.
حضرت علی (ع) دغدغه خویش را درباره انتخاب دوست فرزندش، امام حسن (ع) چنین می فرماید: « من خیر حظ امرء، قرین صالح، فقارن اهل الخیر تکن منهم و باین اهل الشر تبن عنهم؛ از بهترین بهره های انسان، هم نشین خوب وشایسته است. پس با نیکان هم نشین باش تا ازآنان به شمار آیی واز بدان بپرهیز تا از شمار آنها نباشی!»(63) آن حضرت در بیانی دیگر می فرماید: «علیک باخوان الصفاء فانهم زینه فی الرخاء وعون فی البلاء؛ برتو باد به [هم نشینی] برادران پاک درون که به هنگام راحتی وآسایش وآرایش [تو] هستند و درزمان بلا، یاری گر تو.»(64)
خواجه نصیرالدین طوسی نیز می نویسد: «چنان که قانون حفظ صحت در طب، استعمال امور ملایم مزاج بود، قانون حفظ صحت نفس، معاشرت وهم نشینی با کسانی است که دارای خصال عالیه و خوب باشند؛ چه هیچ چیز در نفس، زیادتر از هم نشین و مصاحب تأثیر نخواهد گذاشت و همچنین پرهیز از مجالست با کسانی که از خصلت های خوب به دور و دارای صفات ناپسند می باشند، مخصوصاً اهل شر و کسانی که به مسخرگی شهرت یافته باشند یا تمام همت آنها قبایح شهوات ورسید به فواحش لذات باشد و اجتناب از این گروه، حافظ صحت نفس خواهد بود. گاهی می شود که شخصی با این گروه، هم نشین می شود و تنها یک سخن از او می شوند و در پی آن، چنان نفس آدمی دچار چرک وآلودگی می گردد که تطهیرآن جز به روزگاران و گذشت زمان ومعالجات دشوار میسر نمی گردد.»(65)
بر زن به سبوی صحبت نادان سنگ
بردامن زیرکان عالم زن چنگ
با نااهلان مکن تو یک لحظه درنگ
آیینه چون درآب نهی گیرد زنگ
تعدیل در آرزوهای فرزند
«یا بنی اعلم یقینا انک لن تبلغ املک وانک فی سبیل من کان قبلک فاحفض فی الطلب واجمل فی المکتسب؛ پسرم! به یقین بدان که تو هرگز به [همه] آرزوهایت دست نخواهی یافت وبدان که تو در راه کسانی قدم برمی داری که یپش از تو بودند. پس در طلب دنیا مدارا کن وآرام باش ودر راه تحصیل آن، به نیکی رفتار کن.»(66)
«باید دانست که دنیا، محل تزاحم است ودر آن، تمام خواسته ها وآرزوهای انسان، امکان تحقق نمی یابند. گاه آنچه را انسان آرزو می کند، [برای رسیدن به آن، به] هزاران اسباب و وسایل نیاز دارد. که دراختیار او نیست. لذا به طور طبیعی نمی تواند به همه آرزوهای خویش دست یابد. نه آرزوهای دنیا تمام شدنی است ونه انسان به همه آرزوهایش خواهد رسید. پس باید از آرزوها کاست. خلاصه آنکه اگر قرار باشد مقداری از امور دنیا استفاده کنیم وآرزوهای دنیوی هم داشته باشیم، باید به طول عمر خود نیز توجه داشته، از کوتاهی عمر خود غفلت نکنیم، دراین عمر کوتاه، آرزوهای مناسب با آن را تعقیب کنیم و آرزوهای بی پایان دنیوی را که این عمر، گنجایش آن را ندارد، در سر نپرورانیم وهمه عمر خود را برای آنها صرف نکنیم.»(67) صائب تبریزی می گوید:
عنان به طول امل(68) دادن از بصیرت نیست
گهر زدست به امید ریسمان چه دهی
وی همچنان سروده است:
عاشق صادق نمی دارد تمناهای خام
تخم انجم درزمین صبح می سوزد تمام
دلیل دیگری که مانع از آرزو پرستی انسان خردمند می شود، آن است که آرزوهای آدمی به دست حوادث روزگار رو به فنا می رود. براین اساس انسان عاقل به آرزوها دل نمی بندد وخاطر خویش را به آن خوش نمی دارد. به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری:
کاخ آمال وآرزوهای انسان، سخت سست بنیاد است. آدمی از تار وپود امل وآرزو، درخیال خود نقشه ها می سازد وناگهان یک حادثه کوچک، همه آنها را نقش برآب می کند وفکر وعقیده و آرزوی او به کلی عوض می کند. فرض کنید آدمی را که سالم درکوچه وخیابان می رود ودر سر نقشه ها می پروراند، ناگهان پزشکان به او خبر دهند که مبتلا به سرطان است و چاره پذیر نیست. حدس بزنید چه غوغایی در جهان آمال و آرزوها وافکار و نقشه های این شخص پیدا می شود؛ مانند شهری که سیل درآن افتاده باشد وهمه کوچه ها و خانه ها را گرفته باشد، دیوارها وخانه ها یکی پس از دیگری فرو می ریزد، بلکه مانند شهری که بمب اتمی در آن انداخته باشند، همه با هم زیر و رو می شوند. بنابراین، نمی توان به آرزو دل بست وبدان اعتماد نمود».(69 )
فردا چون برق ز آتش سوزان گذر کند
امروز هر که بگذرد ازآرزوی خویش
صائب تبریزی
علی(ع) وپرورش بلند همتی در فرزند
حضرت علی (ع) درسفارش فرزندش امام حسن(ع) به بلند همتی چنین می فرماید: « اکرم نفسک عن کل دنبه وان ساقتک الی رغبه، فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضاً؛ خود را از هر گونه پستی گرامی بدار؛ هرچند تو را به مرادت رساند؛ زیرا هرگز برابر آنچه [ از دین وآبروی خود] صرف می کنی، عوض نخواهی گرفت.»(71)
از صدف کم نتوان بود به همت، زنهار
چون دهن باز کنی گوهر شهوار طلب
صائب
«اگر شخص، بلند همت باشد، هرگز به کارهای پست تن در نمی نهد وخود را دچار خواری نمی کند. آنهایی که درمکتب اهل بیت (ع) تربیت شده اند، به رغم نیازمندی سخت وشدید، هرگز از کسی چیزی نمی خواهند واگر کسی احسانی به آنها نماید و به طور پنهانی هدیه ای به آنها بدهد، رنگ رخسار آنها سرخ می شود وحاضر نیستند آن را بپذیرند، اما برخی برای رسیدن به متاع ناچیز وبی ارزش دنیا، کرامت نفس وعزت خود را هزینه وپیش هرکس وناکسی حاجت ونیاز خود را بازگو می کنند، درحالی که مؤمن حقیقی، هرگز برای رسیدن به اهداف زودگذر دنیوی خود، به این گونه کارهای پست تن نمی دهد؛ چرا که ویژگی بلند همتی به خوبی در او پرورش یافته وشخص، بلند همت است.»(72)
کمند همت ما چین به خود نمی گیرد
به هر شکار، محال است سرفرود آریم
صائب
پی نوشت ها :
1. نهج البلاغه، ترجمه: دشتی، حکمت 399.
2. مستدرک الوسائل، ج2، ص625.
3. نهج البلاغه، نامه 31.
4. تعلیم وتربیت ازدیدگاه امام خمینی(رحمه الله) تدوین: مجتبی فراهانی، ص17.
5. همان، ص16.
6. همان، ص18.
7. همان، ص21.
8. همان، ص20.
9. محمد تقی فلسفی، جوان از نظر عقل واحساسات، ج1، صص 264 و 265.
10. همان، ص272.
11. علی قائمی، تربیت وبازسازی کودکان، ص 79.
12. محمود حکیمی، هزار ویک حکایت تاریخی، ج2، ص36.
13. نهج البلاغه، نامه 31.
14. آیت الله مصباح یزدی، پند جاوید(شرح نامه حضرت علی(ع) به امام حسن (ع)، ج1، صص 153 و 154.
15. تربیت وبازسازی کودکان، صص 78و 79.
16. آنتوان ماکارنکو، آموزش وتربیت کودکان، ترجمه: محمد جعفر پوینده وسیمین کرمانی نژاد، صص 20و 21.
17. نهج البلاغه، نامه 31.
18. پند جاوید، ج1، ص144.
19. همان، ص 157.
20. نهج البلاغه، نامه 31.
21. همان.
22. تربیت وبازسازی کودکان، صص 97و 98.
23. شیخ صدوق، خصال، ترجمه: یعقوب جعفری، ج1، ص337.
24. ابن ابی الحدید، معتزلی، شرح نهج البلاغه، ج20، ص267.
25. امانوئل کانت، تعلیم وتربیت، ترجمه: غلام حسین شکوهی، ص 69.
26. جبران خلیل جبران، پیامبر، ترجمه: دکتر الهی قمشه ای، صص 35و 36.
27. تعلیم وتربیت از دیدگاه امام خمینی(رحمه الله)، صص 275و 276.
28. محمد علی سادات، راهنمای پدران ومادران، ج2، ص21.
29. همان، صص 21و 22.
30. محمد تقی فلسفی، کودک از نظر وراثت وتربیت، ج1، ص65.
31. همان، ص61.
32. همان، ج2، ص159.
33. کلینی، کافی، ج5، ص353.
34. تعلیم وتربیت از دیدگاه امام خمینی(رحمه الله)، ص124.
35. ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه: عباس زریاب، ص186.
36.آموزش وتربیت کودکان، صص 23و 24.
37. امام محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، ج1، ص138.
38. بحارالانوار، ج2، ص56.
39. تربیت وبازسازی کودکان، ص78.
40. علی اکبر شعاری نژاد، ادبیات کودکان، ص48.
41. گلستان سعدی، تصحیح: محمد علی فروغی، صص 142و 143 (با اندکی تغییر)
42. نام یکی از ستاره ها.
43. پوست دباغی شده گوسفند.
44. گلستان سعدی، ص 143.
45. نهج البلاغه، نامه 31.
56. پند جاوید، ج1، صص 139و140.
47. دکتر خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ص 128.
48. گاری.ل.لندرث، بازی درمانی، ترجمه: دکتر خدیجه آرین، صص 36و 41.
49. تربیت وبازسازی کودکان، صص 175و 177.
50. شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج21، ص486.
51. پند جاوید، ج1، ص73.
52. نهج البلاغه، نامه 31.
53. خواجه ابوالفضل محمد بیهقی، تاریخ بیهقی، به کوشش : دکتر خلیل خطیب رهبر، ج1، صص157و 158.
54. ای ب. هریس وتامس ا. هریس، ماندن در وضعیت آخر، ترجمه: اسماعیل فصیح، ص 358.
55. نهج البلاغه، نامه 31.
56. دکتر غلامحسین یوسفی، برگ هایی درآغوش باد، ج1، ص493.
57. دکتر عبدالحسین زرین کوب، شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، ص 278.
58. نهج البلاغه، نامه 31.
59. پند جاوید، ج1، ص214و 215.
60. نک: همان، ج2، ص32.
61. همان، ص27.
62. ابوالمعالی نصرالله منشی، کلیله ودمنه، با شرح روان از: فرج الله موسوی، ص 885.
63. نهج البلاغه، نامه 31.
64. آمدی، غررالحکم ودررالکلم، ج 4، ص294.
65. خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصر، تصحیح : مجتبی مینوی، ص155.
66. نهج البلاغه، نامه 31.
67. پند جاوید، ج2، صص20و 22.
68. آرزو.
69. شهید مطهری، حکمت ها واندرزها، ج1، ص184.
70. تربیت وبازسازی کودکان، ص113.
71. نهج البلاغه، نامه 31.
72. پند جاوید، ج2، ص24.
سلام و عرض ادب
میلاد حضرت امام علی (ع) وروز پدر مبارک.